Kinh doanh đa cấp, hay còn gọi là bán hàng đa cấp, là hoạt động kinh doanh sử dụng mạng lưới người tham gia gồm nhiều cấp, nhiều nhánh. Trong đó, người tham gia được hưởng hoa hồng, tiền thưởng và lợi ích kinh tế từ kết quả kinh doanh của mình và của những người khác trong mạng lưới.

Kinh doanh đa cấp là hoạt động kinh doanh được pháp luật thừa nhận và cần phải được đăng ký theo quy định của pháp luật. Khi tham gia vào những doanh nghệp đã được cấp giấy chứng nhận hoạt động bán hàng đa cấp, người tham gia bán hàng đa cấp sẽ ký hợp đồng tham gia bán hàng đa cấp với doanh nghiệp bán hàng đa cấp, được hưởng đầy đủ quyền lợi theo quy định của pháp luật và được pháp luật bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp khi phát sinh tranh chấp với doanh nghiệp.

Hoạt động kinh doanh đa cấp là hoạt động kinh doanh không trái với quy định của pháp luật, tuy nhiên, đây là loại hình kinh doanh có xu hướng lừa đảo rất cao, không chú trọng bán hàng mà tập trung tuyển dụng người tham gia, nhà đầu tư tuyến dưới để hưởng hoa hồng theo phương thức đa cấp.

Do đó, tham gia vào hoạt động kinh doanh theo phương thức đa cấp, người dân cần có kiến thức, đánh giá và nhận diện một số yếu tố như sau để xác định có phải đa cấp trái pháp luật hay không.

1. Công ty kinh doanh đa cấp đã được cấp Giấy chứng nhận kinh dooanh theo phương thức đa cấp hay chưa

Căn cứ theo quy định tại Điều 5 Nghị định 40/2018/NĐ-CP ngày 12/03/2018 về việc quản lý hoạt động kinh doanh theo phương thức đa cấp quy định:

"3. Cấm tổ chức, cá nhân kinh doanh theo phương thức đa cấp, tổ chức hội nghị, hội thảo, đào tạo, giới thiệu về hoạt động kinh doanh theo phương thức đa cấp của mình hoặc của tổ chức, cá nhân khác khi chưa được cấp giấy chứng nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp, trừ trường hợp pháp luật có quy định khác.

4. Cấm cá nhân tham gia vào hoạt động của tổ chức, cá nhân kinh doanh theo phương thức đa cấp chưa được cấp giấy chứng nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp, trừ trường hợp pháp luật có quy định khác."

Do vậy, trước khi tham gia vào kinh doanh đa cấp, nhà phân phối thứ cấp cần tìm hiểu rõ về tính pháp lý, đặc biệt yêu cầu công ty đa cấp cung cấp bản gốc hoặc bản sao y công chứng Giấy chứng nhận kinh doanh theo phương thức đa cấp để đảm bảo tính pháp lý. Bên cạnh đó, danh sách các doanh nghiệp bán hàng đa cấp luôn được cập nhật tại website: vcca.gov.vn để các nhà phân phối có thể tham khảo.

Những công ty kinh doanh đa cấp không thể cung cấp Giấy chứng nhận kinh doanh là những công ty hoạt động trái với quy định của pháp luật.

2. Mặt hàng kinh doanh đa cấp

Về cơ bản, hoạt động kinh doanh theo phương thức đa cấp chỉ được thực hiện đối với hàng hóa. Mọi hoạt động kinh doanh theo phương thức đa cấp đối với đối tượng không phải hàng hóa phần lớn thuộc trường hợp bị cấm theo quy định của pháp luật.

Pháp luật Việt Nam cũng đã có quy định những đối tượng là hàng hóa không được kinh doanh theo phương thức đa cấp, bao gồm những hàng hóa:

- Hàng hóa là thuốc, trang thiết bị y tế, các loại thuốc thú y (bao gồm cả thuốc thú y thủy sản), thuốc bảo vệ thực vật, hóa chất, chế phẩm diệt côn trùng, diệt khuẩn hạn chế sử dụng  và cấm sử dụng trong lĩnh vực gia dụng và y tế và các hóa chất nguy hiểm.

- Sản phẩm nội dung thông tin số.

Các công ty kinh doanh đa cấp giới thiệu hàng hóa kinh doanh liên quan đến những sản phẩm trên là có dấu hiệu kinh doanh trái với quy định của pháp luật.

3. Công ty kinh doanh đa cấp yêu cầu đặt cọc, nộp tiền tham gia hoặc bắt buộc mua hàng hóa khi tham gia

Đây cũng là dạng thức bán hàng đa cấp bất chính diễn ra phổ biến trong thời kỳ đầu bán hàng đa cấp du nhập vào Việt Nam. Các doanh nghiệp bất chính thường tìm cách dụ dỗ, khiến cho người tham gia phải bỏ ra một số tiền ban đầu để gia nhập vào mạng lưới. Sau khi mất tiền để tham gia, người tham gia tiếp tục mời gọi những người khác nộp tiền vào mà không mua bán sản phẩm gì, hoặc có sản phẩm nhưng sản phẩm không có giá trị. Cứ như vậy, tiền được nộp vào hệ thống không dựa trên nhu cầu tiêu dùng hàng hóa mà chỉ nộp tiền khống, dùng tiền đó chi trả hoa hồng cho người vào trước. Những người vào sau chiếm số đông trong mạng lưới sẽ chịu thiệt hại, không đòi lại được tiền khi hệ thống không thể tuyển thêm được người nộp tiền vào.

Dạng thức này có nhiều hình thức biểu hiện khác nhau, có thể là yêu cầu đặt cọc một khoản với cam kết sau này sẽ trả lại; có thể yêu cầu nộp một khoản tiền với lý do mua tài liệu đào tạo, tham gia buổi tập huấn; có thể buộc mua một lượng hàng hóa kém chất lượng với giá rất cao với lý do sử dụng thử để trải nghiệm sản phẩm và tư vấn cho khách hàng về sản phẩm.

Bản thân người bị dụ dỗ thường không nhận thức được bản chất của việc nộp tiền bởi họ được những người thân quen giới thiệu nên hoàn toàn tin tưởng.

4. Các chứng từ, bằng chứng giao dịch với công ty kinh doanh đa cấp

Trong tất cả quá trình hoạt động bán hàng đa cấp, đặc biệt là các giao dịch liên quan đến tiền, mua bán hàng hóa, người tham gia cần xác định rõ đối tượng giao dịch với mình là doanh nghiệp bán hàng đa cấp chứ không phải bất kỳ cá nhân hay tổ chức nào khác (kể cả các cá nhân là nhân viên, quản lý của doanh nghiệp bán hàng đa cấp).

Do đó, tất cả các chứng từ, bằng chứng khi giao dịch cần thể hiện đối tượng thực hiện giao dịch với mình chính là doanh nghiệp bán hàng đa cấp (phải có dấu xác nhận của doanh nghiệp trên các tài liệu, chứng từ hay hóa đơn giao dịch để tránh việc các doanh nghiệp này thoái thác hoặc không thừa nhận các giao dịch trên khi có tranh chấp với người tham gia bán hàng đa cấp).

Trong quá trình hoạt động bán hàng đa cấp, người tham gia cần phải từ chối các giao dịch không đảm bảo các yếu tố rõ ràng như trên đây, ví dụ như: khi bị yêu cầu nộp tiền thanh toán cho doanh nghiệp nhưng đối tượng nhận chuyển khoản lại là số tài khoản của cá nhân (thường là người tuyến trên, nhân viên hoặc quản lý của doanh nghiệp); nộp tiền mua hàng nhưng không có hóa đơn đỏ, biên lai có dấu doanh nghiệp; phiếu thu/phiếu xuất kho hay các giấy tờ giao dịch khác có thông tin về việc hàng đã mua không được trả lại, kể cả hàng hóa mua theo chương trình khuyến mại…

Kết luận: Trong những năm vừa qua, nhiều doanh nghiệp đã bị xử phạt và thu hồi giấy chứng nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp vì các hành vi bán hàng đa cấp bất chính. Một số đối tượng còn bị truy cứu trách nhiệm hình sự như vụ việc liên quan đến Công ty Liên Kết Việt hay vụ việc liên quan đến Công ty TNHH Nhượng quyền Thương mại Thăng Long.

Vì vậy, người tham gia hợp tác với các doanh nghiệp bán hàng đa cấp cần hiểu rằng không phải doanh nghiệp nào được cấp giấy chứng nhận cũng là doanh nghiệp hoạt động chân chính. Trường hợp nhận thấy doanh nghiệp mình hợp tác có biểu hiện của bán hàng đa cấp trái với quy định của pháp luật, cần thu thập chứng cứ, thông báo với các cơ quan chức năng để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình, đồng thời giúp các cơ quan chức năng truy cứu trách nhiệm của tổ chức, cá nhân liên quan một cách nghiêm minh, thích đáng.